Lễ hội Hoa Ban (Xên Mường) là lễ hội truyền thống tiêu biểu của người Thái ở vùng Tây Bắc, được tổ chức vào tháng 2 âm lịch, khi hoa ban nở trắng núi rừng. Lễ hội thể hiện lòng tri ân các vị nhân thần tiền bối, cầu cho quốc thái dân an, bản mường no ấm, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và gia đình hạnh phúc.

Lễ hội mang đậm giá trị văn hóa tâm linh với các nghi thức thỉnh bái Then – vị thần tối cao theo quan niệm của người Thái; thỉnh bái nàng Ban – nhân vật huyền thoại biểu trưng cho sự trinh trắng và tình yêu thủy chung; cùng các nghi lễ cầu xin thần trời, thần mường, thần núi, thần sông phù hộ cho cuộc sống yên vui, ấm no.

Theo truyền thuyết, lễ hội gắn với chuyện tình nàng Khôm và chàng Tào Lu. Vì mối tình không thành, nàng Khôm kiệt sức và mất trong rừng, nơi nàng ngã xuống mọc lên loài hoa trắng tinh khôi, hương thơm dịu ngọt – hoa Ban. Từ đó, mỗi độ xuân về, hoa ban lại nở rộ khắp núi rừng Tây Bắc.

Phần lễ được tổ chức trang nghiêm tại hang Thẩm Lé với các lễ vật truyền thống như lợn, hoa ban, rượu, gạo, cơm, hương và trầu cau, do thầy mo chủ trì, cầu cho dân bản cuộc sống sung túc.

Phần hội diễn ra sôi nổi với các hoạt động hái hoa ban, múa điệu Thẩm Lé, tiếng khèn, tiếng pí, trống chiêng rộn ràng; là không gian giao lưu, hẹn hò của trai gái vùng cao.

Ngày nay, do tác động của phát triển kinh tế và sự thu hẹp không gian rừng ban, lễ hội Xên Mường đang đứng trước nguy cơ mai một. Việc bảo tồn và phục dựng Lễ hội Hoa Ban không chỉ góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa người Thái mà còn tạo điểm nhấn hấp dẫn cho du lịch văn hóa Tây Bắc.