Lễ hội Hoa Ban (Xên Mường) là lễ hội truyền thống tiêu biểu của người Thái ở vùng Tây Bắc, được tổ chức vào tháng 2 âm lịch, khi hoa ban nở trắng núi rừng. Lễ hội thể hiện lòng tri ân các vị nhân thần tiền bối, cầu cho quốc thái dân an, bản mường no ấm, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và gia đình hạnh phúc.

Lễ hội mang đậm giá trị văn hóa tâm linh với các nghi thức thỉnh bái Then – vị thần tối cao theo quan niệm của người Thái; thỉnh bái nàng Ban – nhân vật huyền thoại biểu trưng cho sự trinh trắng và tình yêu thủy chung; cùng các nghi lễ cầu xin thần trời, thần mường, thần núi, thần sông phù hộ cho cuộc sống yên vui, ấm no.

Theo truyền thuyết, lễ hội gắn với chuyện tình nàng Khôm và chàng Tào Lu. Vì mối tình không thành, nàng Khôm kiệt sức và mất trong rừng, nơi nàng ngã xuống mọc lên loài hoa trắng tinh khôi, hương thơm dịu ngọt – hoa Ban. Từ đó, mỗi độ xuân về, hoa ban lại nở rộ khắp núi rừng Tây Bắc.

Phần lễ được tổ chức trang nghiêm tại hang Thẩm Lé với các lễ vật truyền thống như lợn, hoa ban, rượu, gạo, cơm, hương và trầu cau, do thầy mo chủ trì, cầu cho dân bản cuộc sống sung túc.

Phần hội diễn ra sôi nổi với các hoạt động hái hoa ban, múa điệu Thẩm Lé, tiếng khèn, tiếng pí, trống chiêng rộn ràng; là không gian giao lưu, hẹn hò của trai gái vùng cao.

Ngày nay, do tác động của phát triển kinh tế và sự thu hẹp không gian rừng ban, lễ hội Xên Mường đang đứng trước nguy cơ mai một. Việc bảo tồn và phục dựng Lễ hội Hoa Ban không chỉ góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa người Thái mà còn tạo điểm nhấn hấp dẫn cho du lịch văn hóa Tây Bắc.

Lễ Dù Su của người Mông trắng ở Điện Biên là một nghi lễ truyền thống quan trọng, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh và sinh hoạt cộng đồng của đồng bào Mông. Theo tiếng Mông, “Dù” nghĩa là nhốt, “Su” là những điều rủi ro, đen đủi. Lễ Dù Su được tổ chức hằng năm nhằm xua đuổi điều xấu, cầu mong sức khỏe, bình an và may mắn cho cả dòng họ.

Tại tỉnh Điện Biên, lễ Dù Su được tổ chức theo từng dòng họ, thường vào tháng 7 hoặc tháng 9 theo lịch riêng của người Mông, tùy theo phong tục từng địa phương. Tiêu biểu là dòng họ Vàng ở xã Háng Lìa, huyện Điện Biên Đông (nay là xã Tìa Dình, tỉnh Điện Biên), lễ được tổ chức vào ngày 29 tháng 9 theo lịch riêng của người Mông, tại nhà trưởng dòng họ. Đây là nghi lễ có quy mô lớn, quy tụ hàng trăm hộ trong dòng họ đang sinh sống tại nhiều bản, nhiều địa bàn khác nhau.

Công tác chuẩn bị cho lễ được tiến hành chu đáo từ trước khoảng một tháng, bao gồm họp bàn thống nhất lễ vật, phân công nhiệm vụ và lựa chọn các thầy cúng. Trong nghi lễ, trưởng dòng họ giữ quả hồ lô sứ dùng để đựng “Su”, được truyền qua nhiều thế hệ. Lễ cúng có sự tham gia của 4 thầy cúng, trong đó có một thầy cúng chính làm nhiệm vụ dẫn lễ, giao tiếp với thần linh.

Nghi lễ diễn ra trang nghiêm tại gian giữa nhà trưởng họ, gồm các phần chính: cúng xua đuổi điều xấu, cúng cầu phúc – cầu an cho các gia đình và nghi thức đuổi “Su”, được coi là phần quan trọng nhất. Sau khi kết thúc phần lễ, các gia đình trong dòng họ cùng liên hoan, bày tỏ lòng biết ơn với tổ tiên, các bậc cao niên và thầy cúng; đồng thời nhắc nhở con cháu gìn giữ truyền thống, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau trong cuộc sống.

Lễ Dù Su diễn ra trong một ngày, sau lễ các thành viên trong dòng họ thực hiện những điều kiêng kỵ trong ba ngày tiếp theo theo quan niệm truyền thống. Đây không chỉ là nghi lễ tâm linh mà còn là dịp tăng cường sự gắn kết dòng họ, củng cố tinh thần đoàn kết cộng đồng và bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của người Mông.

Với những giá trị đặc sắc đó, Lễ cúng dòng họ người Mông trắng ở Điện Biên đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 1403/QĐ-BVHTTDL ngày 01/6/2023.

Tết Hồ Sự Chà (Khụ Sự Chà) của người Hà Nhì ở Điện Biên là lễ tết cổ truyền quan trọng nhất trong năm, mang đậm bản sắc văn hóa của một trong những dân tộc thiểu số sinh sống nơi cực Tây Tổ quốc.

Người Hà Nhì (còn gọi là U Ní, Xá U Ní) gồm ba nhóm địa phương: Hà Nhì Cồ Chồ, Hà Nhì Lạ Mí và Hà Nhì Đen. Tại tỉnh Điện Biên, đồng bào Hà Nhì sinh sống tập trung tại 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé: Sín Thầu, Sen Thượng, Chung Chải và Leng Su Sìn (nay là xã Sín Thầu, xã Mường Nhé), chủ yếu thuộc hai nhóm Hà Nhì Lạ Mí và Hà Nhì Cồ Chồ.

Theo phong tục, người Hà Nhì Cồ Chồ ăn Tết vào ngày Dần (Hổ), còn người Hà Nhì Lạ Mí ăn Tết vào ngày Thìn (Rồng) của tháng cuối năm theo lịch riêng, sớm – muộn nhau khoảng 3 ngày. Tết diễn ra khi mùa màng đã thu hoạch xong, là dịp sum họp gia đình, báo hiếu tổ tiên, thắt chặt tình đoàn kết bản làng.

Tết Hồ Sự Chà kéo dài 3 ngày, với nhiều nghi lễ truyền thống. Ngày đầu tiên, các gia đình làm bánh trôi (Chà lẹ) từ gạo nếp nương để cúng tổ tiên. Bánh dâng cúng phải to, tròn, thể hiện lòng hiếu kính. Sau lễ cúng, gia đình mổ lợn – lễ vật bắt buộc trong Tết Hà Nhì, đồng thời bói gan lợn để dự báo may mắn, chăn nuôi trong năm mới.

Ngày thứ hai là ngày giã bánh dày (Gạ bạ), vui chơi, thăm hỏi, hát dân ca, múa truyền thống và tổ chức các trò chơi dân gian. Ngày thứ ba, không khí Tết vẫn rộn ràng với những cuộc gặp gỡ, giao lưu trước khi khép lại mùa Tết.

Tết Hồ Sự Chà mang vẻ đẹp đầm ấm, giản dị nhưng giàu giá trị nhân văn, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, đời sống tinh thần phong phú và bản sắc văn hóa độc đáo của người Hà Nhì. Ngày nay, Tết Hà Nhì còn trở thành điểm nhấn du lịch văn hóa vùng biên, thu hút du khách đến trải nghiệm lễ nghi truyền thống, ẩm thực địa phương và các trò chơi dân gian, kết hợp khám phá A Pa Chải – cực Tây Tổ quốc, để lại những ấn tượng khó quên về con người và văn hóa nơi miền sơn cước Điện Biên.

Tết Mùa mưa (Dế khừ chà) là một trong những lễ tết quan trọng của người Hà Nhì ở tỉnh Điện Biên. Trên địa bàn tỉnh, người Hà Nhì có hơn 5.500 người, sinh sống tập trung tại 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé: Sín Thầu, Sen Thượng, Chung Chải và Leng Su Sìn (nay là xã Sín Thầu, xã Mường Nhé). Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển đời sống kinh tế, đồng bào Hà Nhì vẫn gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc.

Tết Mùa mưa được tổ chức vào tháng 5 âm lịch hằng năm, khi bước vào vụ gieo trồng chính. Đây là dịp người Hà Nhì cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát triển, con cháu khỏe mạnh và tổ tiên phù hộ cho bản làng no ấm.

Ngày tổ chức Tết do cộng đồng dân bản bàn bạc, thống nhất, thường chọn ngày Hợi hoặc ngày Thìn. Trước ngày lễ, phụ nữ chuẩn bị lá chuối, ngâm gạo nếp. Rạng sáng ngày Tết, cả gia đình cùng đồ xôi, giã bánh dày, nặn ba chiếc bánh dâng cúng tổ tiên, thể hiện thành quả lao động và lòng biết ơn đối với ông bà, tổ tiên.

Sau lễ cúng bánh dày là nghi thức gọi hồn, với các lễ vật truyền thống như gà, trứng, nước trắng, rượu và trang sức, quần áo của các thành viên trong gia đình, cầu cho sức khỏe và bình an. Tiếp đó là nghi lễ cúng tổ tiên hai bên nội – ngoại, rồi cả gia đình cùng ăn Tết, mời anh em, bạn bè, hàng xóm đến chung vui.

Tết Mùa mưa kéo dài 4 ngày, gắn với những ngày kiêng kỵ theo quan niệm truyền thống. Trong những ngày này, người Hà Nhì vui chơi, múa hát, tham gia các trò chơi dân gian như chơi đu, tạo nên không khí lễ hội đầm ấm, rộn ràng – cũng là dịp nghỉ ngơi sau thời gian lao động vất vả.

Đến Mường Nhé vào tháng 5, 6, du khách sẽ có cơ hội hòa mình vào không khí Tết Mùa mưa của người Hà Nhì, trải nghiệm nét đẹp văn hóa bản địa, thưởng thức ẩm thực truyền thống và cảm nhận sự mộc mạc, hiếu khách của đồng bào nơi vùng biên cương cực Tây Tổ quốc.

Lễ hội Xên Mường Thanh là một trong những lễ hội dân gian – tâm linh tiêu biểu của người Thái ở Điện Biên, có từ thế kỷ XIII, gắn liền với thủ lĩnh Lạn Chượng – người khai mở và dựng nên Mường Thanh. Lễ hội không chỉ thể hiện lòng biết ơn đối với các bậc tiền nhân lập bản, dựng mường, bảo vệ bản làng mà còn cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Theo truyền thống, Xên Mường Thanh được tổ chức vào tháng 2, 3 âm lịch, kéo dài 5 ngày, với các nghi thức đặc sắc: rước lễ từ nhà người đứng đầu mường, yết cáo thần linh tại rừng thiêng, đóng cọc trụ mường, làm lễ hiến sinh, cùng các hoạt động giao lưu văn hóa, thể thao truyền thống. Lễ hội còn mang ý nghĩa giáo dục đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, tưởng nhớ các thủ lĩnh, tướng lĩnh và những người có công giữ yên bản mường vùng biên cương.

Không gian tổ chức lễ hội tại Đông Xên Luông Vắng Ven, bản Nà Púng, phường Thanh Trường, thành phố Điện Biên Phủ (nay là phường Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên) được người dân coi là vùng đất linh thiêng với thế “cha sông, mẹ núi”, bên dòng Nậm Rốm hiền hòa cùng hệ thống suối chảy về, tạo nên cảnh quan đặc biệt, gắn kết con người với thiên nhiên.

Hiện nay, Di tích Xên Mường Thanh – Đông Xên Luông Vắng Ven đã được xếp hạng Di tích lịch sử cấp tỉnh, trở thành điểm nhấn trong việc bảo tồn và phát triển giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời góp phần thu hút du khách đến trải nghiệm văn hóa tâm linh độc đáo của người Thái tại Điện Biên.

Lễ Cầu mùa (Tê Hrệ) – Nghi lễ nông nghiệp đặc sắc của đồng bào Khơ Mú tại Điện Biên. Đồng bào dân tộc Khơ Mú (còn gọi là Kmụ, Xá Cẩu, Tày Hạy, Mứn Xen, Pu Thềnh, Tềnh…) sinh sống lâu đời tại các huyện Điện Biên, Tuần Giáo, Điện Biên Đông và Mường Chà (cũ). Trong đời sống của cộng đồng, cây lúa đóng vai trò quan trọng cả về vật chất lẫn tinh thần, là lễ vật không thể thiếu trong các nghi lễ nông nghiệp.

Một trong những nghi lễ tiêu biểu là Lễ Cầu mùa (Tê Hrệ), diễn ra hàng năm vào khoảng tháng 4, 5 âm lịch, khi lúa đang lên lá xanh tốt, công việc nương rẫy đã vào giai đoạn nông nhàn. Lễ hội nhằm tỏ lòng biết ơn thần linh, “mẹ lúa” và cầu mong mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no.

Trước lễ, các gia đình trong bản họp bàn, chuẩn bị lễ vật gồm 1 con lợn, 2 con gà, một bó lúa, rượu, nước, chè, hoa quả, tiền vàng mã, trang phục dân tộc, vải, nến sáp ong… Lễ vật càng lớn thể hiện sự sung túc của dân bản.

Vào sáng ngày lễ, thầy cúng cùng người phụ lễ dựng “Rang tê” – giàn cúng bằng tre – để bày lễ vật. Thầy cúng thực hiện nghi thức thắp nến, rót rượu, khấn vái bốn hướng, mời thần linh chứng nhận đồ lễ và bôi tiết lợn, gà lên các phên tre nhằm xua đuổi tà ma. Sau đó, lễ vật được nấu chín và bày lên giàn để khấn cúng lần nữa, cầu xin mùa màng tốt tươi, con người khỏe mạnh.

Kết thúc phần nghi lễ trên nương rẫy, cộng đồng tụ tập tại nhà thầy cúng tổ chức phần hội với các điệu múa dân tộc, trình diễn nhạc cụ và đặc biệt là múa sạp, cầu mưa thuận gió hòa cho lúa đơm bông, kết hạt.

Lễ Cầu mùa không chỉ là nghi lễ nông nghiệp quan trọng, mà còn là nét văn hóa độc đáo, phản ánh niềm tin và khát vọng của người Khơ Mú, đồng thời lưu giữ giá trị truyền thống đặc sắc của cộng đồng. Đến Điện Biên vào dịp này, du khách sẽ có cơ hội trải nghiệm các nghi thức tâm linh, hòa mình vào điệu múa sạp và văn hóa bản địa đầy sắc màu.

Lễ hội Thành Bản Phủ được tổ chức hằng năm vào ngày 24 và 25/2 âm lịch, tại Đền thờ trong Khu di tích quốc gia Thành Bản Phủ, xã Nọong Hẹt, huyện Điện Biên ( nay là xã Thanh An, tỉnh Điện Biên). Lễ hội nhằm tưởng nhớ và biết ơn Tướng quân Hoàng Công Chất, cùng các tướng lĩnh Ngải, Khanh và nghĩa quân đã có công lớn trong việc xây dựng và bảo vệ vùng biên cương Mường Thanh, đồng thời giáo dục truyền thống dựng nước, giữ nước và đạo lý “uống nước nhớ nguồn” cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Hoàng Công Chất (tên thật Hoàng Công Thư, quê huyện Vũ Thư, Thái Bình) khởi nghĩa từ năm 1739, sau đó tiến lên Tây Bắc, phối hợp cùng hai thủ lĩnh người Thái là Ngải và Khanh đánh đuổi giặc Phẻ, giải phóng Mường Thanh vào năm 1754. Để củng cố quyền lực và tạo căn cứ hoạt động lâu dài, ông xây dựng Thành Bản Phủ, nơi nay là di tích lịch sử cấp quốc gia, được xếp hạng năm 1981.

Lễ hội gồm hai phần: phần lễ và phần hội. Phần lễ trang nghiêm với nghi thức rước kiệu, múa rồng, đọc chúc văn và dâng hương, tưởng nhớ Hoàng Công Chất cùng các tướng lĩnh và nghĩa quân. Phần hội sôi động với văn hóa, văn nghệ, trình diễn trang phục dân tộc, múa xòe, các trò chơi dân gian, thi đấu thể thao dân tộc,...

Lễ hội không chỉ giữ gìn giá trị lịch sử và văn hóa mà còn góp phần tăng cường sự gắn kết cộng đồng, giáo dục thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước và tự hào dân tộc. Nhờ những giá trị đặc sắc, lễ hội Thành Bản Phủ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2015, trở thành điểm đến văn hóa – du lịch hấp dẫn tại Điện Biên.